De menselijke soort is niet zozeer geneigd tot opstand als wel tot napraten. (Renate Rubenstein, 1929)
Onlangs deed Stanford University onderzoek
onder 7804 middelbare scholieren en studenten. In één test zag 82 procent van
de ondervraagden het verschil niet tussen een echt nieuwsbericht en een
advertorial. In een andere test kon driekwart een tweet van Fox News niet van
een tweet van een nep nieuwssite onderscheiden. (Bron: NOSop3)
Dat zijn toch alarmerende cijfers.
Ik verbaas mijn leerlingen ook nog steeds met de Oncyclopedia, een op
Wikipedia lijkende site vol met nep informatie.
Het verbaast ze dat er blijkbaar mensen zijn die moeite doen om dergelijke
informatie te maken. Je ziet de leerlingen ook wel schrikken, want blijkbaar moet
je toch wel goed oppassen voordat je gaat knippen en plakken.
Misschien kennen mensen uit Zutphen KeepZutphenWeird (het nieuws uit een
ander oogpunt)? Deze site produceert nieuws met een knipoog - in dit geval over
Zutphen. Maar dit is al wat minder duidelijk onzin want er wordt op de site
altijd aangehaakt bij onderwerpen die wel degelijk spelen in Zutphen. Hier is
nep informatie dus al wat moeilijker te traceren dan bij de klinkklare nonsens van Oncyclopedia.
Nepnieuws is de term voor dergelijk ‘nieuws’. Na de
verkiezing van Trump is het veelvuldig gespreksonderwerp. Docente Gonnie Eggink
van Windesheim typeert in De Stentor van 16 februari 2017 nepnieuws als volgt:
“Opzettelijk verdraaide en gemanipuleerde informatie als actualiteit de wereld
in brengen.” Mediawijsheid.nl:
“Nepnieuws is misleidende informatie die wordt verspreid om geld te verdienen
of om de publieke opinie te beïnvloeden.”
Nepnieuws, fake berichten en hoaxes bestaan al heel lang.
In de Mediatheek vind je over dit onderwerp twee wat oudere - maar nog altijd
actuele - boeken. De eerste is een uitgave van de hand van Jaap van Ginneken,
media- en massapsycholoog, met de titel Verborgen verleiders (2011). Het boek
geeft een helder en pakkend overzicht van de verschillende sluiproutes die in
de 21ste eeuw worden bewandeld om mensen te beïnvloeden met behulp van de media
en geeft ook een goede basis om zeer kritisch te kijken naar alle media. De
tweede uitgave is van C.J. Hamelink, Regeert de leugen? Mediaplichtigheid aan
leugen en bedrog (2004). Ook hier vele sprekende voorbeelden van leugenachtig
nieuws door de media.
Sinds de opkomst van sociale media gaat de verspreiding van
nieuws razendsnel. Iedereen kan tegenwoordig content plaatsen op internet.
Daardoor lijken de grenzen tussen nieuws, nepnieuws en ook advertenties te
vervagen. Het wordt steeds moeilijker om ze van elkaar te onderscheiden en
daarmee een gefundeerde mening te vormen. (Bron: Mediawijsheid.nl) Nepnieuws
is van alle tijden, zegt ook broodje-aap-expert Peter Burger van de
Universiteit Leiden. Maar door de technische mogelijkheden heeft het nu een
enorme vlucht genomen.
Je wordt ermee overspoeld, zeker als je Facebook of andere
sociale media gebruikt. Laat leerlingen eens het onderstaande filmpje bekijken. Misschien hebben ze het zelfs wel gedeeld in het verleden. Klik vervolgens op
de popup ’Click here to find out’:
Het filmpje blijkt dus eigenlijk reclame voor Oak Glen
Petting Zoo te zijn. Het is maar een vrij onschuldig en willekeurig voorbeeld, maar er is wel iets aan de hand, de Oxford
Dictionairies riep ‘post-truth’ in 2016 tot woord van het jaar uit. Wat
is nog waar van wat je te zien krijgt op je tijdlijn en in het nieuws? Dat ze
een gevaarlijke uitkomst kunnen hebben, bleek toen een 28-jarige man met een
geweer zich bij een pizzeria in Washington meldde. Hij was ervan overtuigd dat
er kinderen werden vastgehouden door een pedofielennetwerk waarbij Clinton en
haar campagneleider Podesta betrokken waren. Er is een aantal overbekende
voorbeelden van nepnieuws tijdens de Amerikaanse verkiezingen, zoals het
bericht dat de paus Trump zou steunen en dat Clinton wapens had verkocht aan
IS.(Bron: De
Volkskrant) Na die verkiezingen won de term aan actualiteit. Veel nepnieuws
bleek verzonnen in een
stadje in Macedonië. In Veles zouden jongeren duizenden euro's hebben
verdiend via websites die nepnieuws de wereld in stuurden. (Bron: NOS)
Burger: "Met ontzettend simpele middelen valt
er nu nieuws te maken dat over de hele wereld wordt gelezen. Daarnaast kun je
via Facebook goed mikken op een bepaald publiek en zelf de
advertentie-inkomsten binnen harken. Dat is nieuw" (Bron: Nieuwsuur)
Google en Facebook gebruiken algoritmes om te bepalen welk
nieuws je ziet en welke zoekresultaten je krijgt. Algoritmes zien geen verschil
tussen feit en fictie. Als er vaak op een bericht wordt geklikt, wordt het ook
vaker getoond in Facebook of Google. We noemen dit click-bait,
het zijn berichten met een sensationele titel waarbij je het niet kan nalaten
om erop te klikken. (Bron: Mediawijsheid.nl)
Click-bait draait, naast politieke motieven, meestal om het binnenhalen van zo
veel mogelijk ‘bezoekers’, zodat de advertentieopbrengsten van een bepaalde pagina
omhoog gaan.
Fake informatie en nepnieuws is een item geworden om te
bestuderen, maar ook om te bestrijden. Hogeschool Windesheim speelt hierop in
en geeft, aldus De Stentor van 16 februari nu apart les in nepnieuws en wil de
studenten laten onderzoeken wat het motief is van de zenders. En het gaat echt
ergens over, want nepnieuws knabbelt aan de wortels van onze democratie.
DROG helpt Windesheim
bij haar missie. DROG is een initiatief van jonge, kritische nieuwsconsumenten
en wil dat iedereen scherp genoeg is om nepnieuws te herkennen: daarom helpen
we je om er een feilloos "spamfilter" voor te ontwikkelen, aldus
DROG. “Als er genoeg mensen meedoen kunnen we ons platform uitbouwen en mooie
plannen realiseren. We werken aan een Propaganda Game waarmee iedereen de trucs
achter nepnieuws leert herkennen. We willen een modern, online
discussie-platform lanceren. We willen meer mensen immuun maken voor nepnieuws,
met een brede campagne”, aldus DROG.
En het is nodig, getuige een lange lijst van sites
die nepnieuws verspreiden, te vinden op de Hoaxwijzer.
Twee Nederlandse wetenschappers gaven in december vorig jaar
op NOSop3
aan het onderwijs als dè oplossing te zien. "Het is heel belangrijk om
kinderen en jongeren voortijdig vaardigheden aan te leren om met media om te
gaan en te beoordelen wat wel en niet klopt". Beide wetenschappers wijzen
daarbij op het belang van een vak als Mediawijsheid. Daar pleitte Mary Berkhout
van Mediawijzer.net eerder ook al
voor in
de Volkskrant: volgens haar moet Mediawijsheid een verplicht vak worden op
alle scholen. Aantekening hierbij is wel dat m.i. het vak Mediawijsheid veel
breder moet worden opgevat dan enkel het beoordelen van informatie.
Als je ons onderwerp bespreekbaar wilt maken in de les (en dat zou ook
heel goed bij Nederlands kunnen) kun je op verschillende plekken lesmateriaal
over het onderwerp vinden. Twee Amerikaanse docenten maakten bijvoorbeeld een
fictieve site over Ontdekkingsreizigers,
Allaboutexplorers. De site ziet er bedrieglijk goed uit, maar leidt
uiteindelijk tot volledig onware informatie. De makers willen hiermee een
waarschuwing doen uitgaan om je bronnen kritisch te benaderen. Ze hebben
trouwens ook (Engelstalig) lesmateriaal toegevoegd om de leerlingen weerbaarder
te maken op het internet.
Ook op Wikiwijs vind je lesmateriaal
gebaseerd op het Wikiwijs-arrangement
van Anne Klerk-Rebel. TEDEd
levert lesmateriaal over het begrip cirkelrapportage in berichtgeving, waarin
aan (onjuist) nieuws steeds meer waarde wordt toegekend doordat het gedeeld
wordt als bron in steeds weer nieuwe artikelen of berichten. Maak voor onder
meer vragen bij het filmpje gebruik van het menu rechts van de video.
Hoe herken je nepnieuws:
(Nederlandse versie op TED Ed)
Gebruik techniek en fact-checkers
Er zijn Chrome-extensies
die via Artificial Intelligence (AI) media scannen en verifiëren. Op Twitter en
Facebook wordt dan de bron van het nieuws gecheckt tijdens updates op je
tijdlijn. Dit wordt gedaan door te checken op woorden in de tekst,
fotomateriaal en door te kijken naar de reputatie van de website en dit alles
te zoeken in databases. Maar er is ook een extensie die zich specifiek richt op
nieuwssites. Zo komen de extensies tot een oordeel.
Facebook probeert ook zelf al een aantal jaren om
bijvoorbeeld click-baits
tegen te gaan. Het bedrijf neemt ook in Nederland maatregelen om de verspreiding
van nepnieuws tegen te gaan. Dit in samenwerking met nieuwssite Nu.nl en de
NieuwsCheckers van de Universiteit Leiden. Facebook ging eerder al soortgelijke
samenwerkingsverbanden aan in de Verenigde Staten, Frankrijk en Duitsland. Net
als in die landen krijgen Nederlandse gebruikers de mogelijkheid om berichten
die ze niet vertrouwen te melden. Als twee feitencheckers vervolgens
onafhankelijk van elkaar tot de conclusie komen dat een bericht nep is,
voorziet Facebook het van de waarschuwing 'in twijfel getrokken', met uitleg
erbij. Berichten die zo'n negatieve beoordeling krijgen komen lager in de
berichtenstroom te staan. Ook kan er niet meer mee worden geadverteerd. (Bron: Het
Parool)
Check de bron
Kijk goed waar het bericht vandaan komt. Ken je het medium
en wat is de reputatie? Er zijn sites die zich al jarenlang bezighouden met
nepnieuws, waardoor je direct kunt zien of iets te vertrouwen is. Check
daarvoor de eerder genoemde Hoax-lijst. Er zijn ook websites die zich
bezighouden met het checken van nieuws zoals bijvoorbeeld Snopes.
Als je de gevonden site of het nieuwsmedium niet kent, is het een goed idee om
te kijken wat dit medium nog meer schrijft. Nepberichten maken vaak gebruik van
fictieve bronnen, dus kijk verder dan alleen een bronvermelding. Worden tekst
en foto op dezelfde manier gebruikt als in de originele bron? Of is het bericht
uit context gehaald? Vermelden de genoemde bronnen zelf het nieuwsfeit?
Is er geen link naar de bron? Google dan. Bij voorkeur in
een anoniem venster, om het dwingende algoritme van je eigen (zoek)geschiedenis
te omzeilen.
Check de auteur
Vaak staat de naam van de schrijver bij de artikelen, ook
bij nepnieuws. Het is altijd slim om goed te kijken naar de auteur van een
stuk. Soms is deze niet vermeld, wat al reden is om op je hoede te zijn. Als er
wel een maker bij het bericht staat, kijk dan wat deze verder op zijn naam
heeft staan. Zoek de auteur op via bijvoorbeeld Google: wat staat er op zijn
cv? Soms wordt er gestrooid met indrukwekkende opleidingen, functies en
prijzen, maar blijken andere auteurs precies dezelfde cv te hebben. Klopt dat
wel? Bestaat deze persoon echt? Kijk bij websites altijd in de disclaimer of
bij ‘over ons’ Waarom heeft diegene het artikel geschreven? Voor wie is het
geschreven? Welke (politieke, financiële of andere) belangen heeft de afzender?
Of is het zelfs bedoeld als satire?
Check de datum
Sommige artikelen zijn echt, maar zijn al lang geleden
gebeurd. Op social media worden die gebeurtenissen dan gepost alsof het iets te
maken heeft met een recente gebeurtenis. Zo ging vlak nadat Trump de
verkiezingen had gewonnen, het verhaal over social media dat Ford de productie
van vrachtauto's van Mexico naar Ohio zou verplaatsen, omdat Trump president
was geworden. Het ‘nieuws’ was echter al een
jaar oud en heeft in die context ineens een andere strekking.
Gebruikte bronnen
Kijk in een nieuwsbericht of er naar een oorspronkelijke
bron wordt gelinkt. Zo ja: goed teken. Check vervolgens de kwaliteit/autoriteit
van die bron. De Volkskrant is doorgaans beter geïnformeerd over de strijd
tegen IS dan de twitterfeed van @crazy_Dam1987. Aan nieuws ligt vaak een
rapport, een vonnis, data of een persbericht ten grondslag. In de meeste
gevallen kun je die ‘basisinformatie’ zelf opvragen bij bijvoorbeeld het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), een
onderzoeksinstituut, een bedrijf of op andere plekken waar data openbaar worden
gemaakt. (Zie ook: Over
grafieken ...)
Kijk dus goed op welke bronnen de site het nieuws baseert.
Soms wordt er verwezen naar officiële bronnen of mainstream media, terwijl die
er niets over hebben geschreven. Zo was er in 2016 een bericht dat asielzoekers
gratis met de trein zouden mogen reizen. De NOS zou later met extra informatie
komen. Maar de NOS meldde nooit iets, en de
NS wist van niets.
Bron: Mediawijsheid.nl
Lees verder
Een verband is nog geen oorzaak! Vooral in wetenschapsnieuws
komt dit vaak voor. Als bijvoorbeeld uit onderzoek blijkt dat vegetariërs
langer leven, betekent dat niet automatisch dat ze langer leven omdat ze geen
vlees eten. Misschien gaan ze gewoon vaker naar de sportschool!
Televisieprogramma Kassa meldde laatst dat 'de helft van de artsen bereid is om
meisjes van zestien een lipvergroting te geven'. Klinkt heftig, want dat is
illegaal! Later bleek dat Kassa een kleine steekproef had gedaan onder slechts zes
dokters. Daarvan wilden er drie de wet aan hun laars lappen. Dat geeft zeker
een eerste indruk. Maar dat drie 'ja' zeiden, betekent nog niet per se dat de
helft van alle Nederlandse artsen het zou doen.
Dus check niet alleen de bronnen, maar kijk wat het hele
verhaal is.
Check vooroordeel
Heeft jouw eigen overtuiging invloed op je oordeel? Bedenk
ook welk belang de afzender van een bericht heeft bij het nieuws. Is de kop
bijvoorbeeld informerend of meer een statement? Val ook niet ten prooi aan de
verzuiling 2.0. De 'filterbubbel' zou ervoor zorgen het internet een gespreid
bedje wordt voor meningen die we toch al hadden. Er is echter wel een
kanttekening te plaatsen bij die aanname, want er zou eigenlijk helemaal geen
wetenschappelijk bewijs voor zijn.
Check ook foto’s
Dat kan via Google
of Tineye Reverse Image Search. Google
laat precies zien wanneer en op welke sites de afbeelding eerder te zien is
geweest.
Bron: The
New York Times
Tot slot: Stop in elk geval met klakkeloos delen waar je het
mee eens bent en raadpleeg als je bezig bent met een betoog of werkstuk bij
twijfel experts (mediathecaris, docent). (Gebruikte bronnen voor herkennen nepnieuws: Mediawijsheid.nl, Motherboard,
Metronieuws, Brandpunt,
Sevendays.nl,
NOS)
Hoe makkelijk het is om zelf nepnieuws te maken kun je jouw
leerlingen tonen aan de hand van de tool Newsjack.
Je kunt hier elke nieuwssite manipuleren en als link naar je klas verzenden. De
ontvanger ziet dan jouw gemaipuleerde artikel van Nu.nl bijvoorbeeld. Na een
aantal seconden verschijnt dan in een pop up ‘You have been Newsjacked’. Een
mooie inleiding op je les, waarmee je dan onmiddellijk de aandacht van je leerlingen hebt.
Luister ook: Onder Mediadoctoren