maandag 15 mei 2017

Lesidee: Water

Water en Nederland, ze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Water is aanwezig in onze sloten, grachten, kanalen, rivieren, in het grondwater, de regen en de zee. Eeuwenlang was er een strijd om land in de rivierendelta en wonnen wij door middel van inpoldering land op het water. We verdedigen ons als bewoners van onze delta al eeuwenlang tegen het wassende water. En, dit is belangrijk, want een groot deel van Nederland ligt beneden het zeeniveau en zou zo onder water lopen zonder dijken en duinen. Water is daarmee een prachtig en zeer divers thema voor een les. Vandaar dit blog. Kennis van de waterkringloop en rivieren is voor het vmbo zelfs onderdeel van het examen aardrijkskunde. 

De zorg om de bewoners van onze delta droog te houden ligt bij de besturen van de polders en de waterschappen. De oudste besturen werden al ongeveer zeven eeuwen geleden opgericht. Van oudsher droegen deze de zorg voor zowel de waterkering als de waterlozing. Het zee- en rivierwater moest buiten de dijken worden gehouden en het overtollige binnenwater, regen- en afvalwater, moest worden geloosd. Bij de waterschappen speelt cartografie een belangrijke rol. Om een goed beheer te kunnen voeren, is het van groot belang inzicht te hebben in de geografie van het gebied. Momenteel is hiervoor een modern Geografisch Informatiesysteem (GIS) beschikbaar, maar in de eeuwen hiervoor waren bestuurders en ambtenaren aangewezen op met de hand vervaardigde kaarten. De oudste nog bestaande overzichtskaart in deze is die van Floris Balthasars (1563-1616), die hij samen met zijn zoon Balthasar Floris van Berckenrode in 1611 voltooide. Het betrof hier een kaart van het hoogheemraadschap van Delfland.


Bron: Cultuurwijs.nl
In het begin van de 17e eeuw kreeg Jan Adriaenszoon Leeghwater de taak om de Beemster droog te leggen. De Beemster was toen een groot meer. Amsterdamse kooplieden wilden de polder droogleggen om er voedsel te kunnen verbouwen. De Beemster is een goed voorbeeld van hoe Nederlanders grote delen van Nederland zelf hebben 'gemaakt'. Voor havo 1,2 en 3 is in de Stercollectie van Wikiwijs onder het kopje Nederland waterland een themaopdracht hierover te vinden.

Ondanks alle maatregelen die we in Nederland nemen, gaat het soms mis. De NOS publiceerde onlangs een tijdlijn met beeldmateriaal getiteld 100 jaar strijd tegen het water. (te beginnen met de Zuiderzeevloed in 1916). Meer watersnoden vind je op Watervragen. Daar vind je een tijdlijn die terug gaat tot het jaar 838.
Op Overstroomik kun je middels je postcode zien in welke mate jouw huis of woonomgeving nu gevaar loopt. De gevolgen van een grote overstroming zijn ingrijpend. Nederland is weliswaar goed beschermd tegen overstromingen, maar blijft kwetsbaar. Het kan een keer misgaan, over 100 jaar of morgen. Daarom is het, volgens Overstroomik, goed te weten hoe hoog het water bij jou komt en wat je in dat geval kunt doen. Ondertussen zijn de waterschappen met allerhande belangrijke projecten bezig om het water blijvend te managen. Ruimte voor de rivier is een van die projecten.

We hebben weliswaar soms last van het water, maar we leven ook op en aan het water. En water is ook een onderdeel van belangrijke ecosystemen. Denk aan de duingebieden, Waddengebied en Waddenzee. Wil je trouwens onderzoek doen naar de ecologie? Het project wateronderzoek maakt het mogelijk om het praktisch bezig te gaan met het onderwerp ecologie.

In het verleden verdedigden we ons ook juist met hulp van het water. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een unieke historische verdedigingslinie uit 1815. De linie is 85 kilometer en bestaat uit zo’n vijftig forten en vijf vestingsteden: Muiden, Weesp, Naarden, Gorinchem en Woudrichem.



Maar water speelt ook nog een heel andere rol. Wij hebben veel water nodig, want ons lichaam heeft voortdurend de behoefte aan zuivering. Om in leven te blijven moet bloed – dat voor iets meer dan de helft uit water bestaat – schoon zijn. De afvalstoffen moeten eruit, maar alle voor het leven noodzakelijke stoffen moeten er in blijven. (NemoKennislink)
Goed (drink)water is echter op sommige plaatsen op aarde schaars. Wij - in de westerse wereld - hebben vaak wel toegang tot schoon water. Nog niet eens zo heel lang geleden was er ook bij ons trouwens ook niet overal schoon drinkwater, waardoor ziektes als cholera om zich heen konden grijpen. Het Stadsarchief Amsterdam publiceerde in een Magazine van Cultuurwijs een special over Water. De laatste grote cholera epidemie vond in 1866-1867 plaats. In een deel van de toen erg arme Jordaan in Amsterdam stierf tijdens die epidemie 9,6 procent van de oorspronkelijk 10.401 inwoners. Op een bepaald moment ging men de link leggen met schoon water. Een groep vooruitstrevende artsen beval daarop duinwater aan. Bedenk ook dat pas veel later in elk huis gewoon schoon drinkwater getapt zou kunnen worden.
In de DataAtlas van OneWorld zie je onder meer de toegang tot schoon drinkwater wereldwijd. Inmiddels kan de gemiddelde Nederlander altijd beschikken over prima water. Hoe er drinkwater in Nederland wordt gewonnen is onderwerp van een opdracht voor havo 1,2 en3. Maar hoe goed het bij ons ook geregeld is, we zijn ondertussen wel verantwoordelijk voor waterproblemen elders op de wereld: bijna 95% van al ons waterverbruik is indirect. Dat water wordt buiten de landsgrenzen verbruikt om onze consumptie op peil te houden. De verdeling van bruikbaar water over de wereldbewoners heeft dus veel te maken met welvaart en rijkdom en is ook verwerkt in het Thema Water (vmbo) van de Stercollectie Wikiwijs.We gebruiken voor allerlei producten water uit ons eigen land en water van elders. Water is een economische factor bij uitstek. Hoeveel we verbruiken is te meten met de watervoetafdruk, die ook in genoemd Thema van de Stercollectie wordt behandeld. De watervoetafdruk is een maat voor het watergebruik van een product, gemeten over de hele productieketen. De watervoetafdruk geeft dus een beeld van de hoeveelheid verborgen water in een product. Deze verborgen hoeveelheid water noemen we ‘virtueel water’. Arjen Hoekstra, professor watermanagement aan de Universiteit van Twente, introduceerde in 2002 het begrip ‘watervoetafdruk’.
Het virtuele waterverbruik van gewassen zoals bijv. katoen, koffie en veevoeders is de hoeveelheid water (neerslag en irrigatiewater) die nodig is voor de groei van de plant en voor het verwerkingsproces (bijv. wassen, verwerken, reinigen machines, verpakken) vanaf de oogst tot het eindproduct dat we in onze winkelrekken vinden. Een katoenen T-shirt heeft bijv. 2700 liter water ‘opgeslorpt’ voor het in de winkel verschijnt. Een kop koffie heeft een virtueel waterverbruik van 176 liter. En een sinaasappel heeft ongeveer 70 liter water nodig voor hij in jouw fruitmand belandt. (Bron: Watervoetafdruk.be)
De totale watervoetafdruk van Nederland is 23 000 miljoen m3 per jaar. Daarvan is - zoals eerder gezegd - 95% van die Nederlandse watervoetafdruk afkomstig van buiten de landsgrenzen. Op het gebied van water is Nederland - na Kuweit en Malta - het minst zelfvoorzienende en meest import afhankelijke land van de wereld. Qua verbruik per hoofd van de bevolking zit Nederland in de middenmoot.
Op Waterfootprint.org kun je jouw eigen waterfootprint berekenen en de watervoetafdruk van Nederland zien. Leuke introductie voor een debat over duurzaamheid en watergebruik.


Nederland is dus sterk afhankelijk van waterbronnen elders en draagt dus ook bij aan watervervuiling en uitputting van de waterbronnen elders. De kosten van watervervuiling en uitputting worden doorgaans niet of slechts ten dele opgenomen in de prijs van producten. Hierdoor ontlopen wij dus een aanzienlijk deel van de watergerelateerde problemen die voortkomen uit hun consumptiepatroon.(Wikipedia)
Hoekstra’s concept van de watervoetafdruk is trouwens niet onomstreden, zo blijkt uit een artikel van Karel Smouter in De Correspondent. De kritiek op het concept draait vooral om het feit dat duurzaam en niet-duurzaam waterverbruik in één vat worden gegoten. Aan het aantal virtuele liters zie je niet af of dat water verbruikt is in gebieden waar dat tot problemen leidt of in gebieden waar waterschaarste niet voorkomt of dreigt. In dat laatste geval zou een hoge watervoetafdruk niet erg zijn. Niettemin worden er allerhande projecten met tips gestart om je beter bewust te zijn van je waterverbruik en er ook wat aan te doen en die bewustwording is ook goed.

Een overzicht van websites, activiteiten en lespakketten over water en waterbeheer in Nederland vind je op de site van de Waterschappen en Watereducatie. Ruimte voor de Rivier heeft een site waarin gepoogd wordt de leerling waterwijs te maken met veel links naar lesmateriaal. Edugis biedt een lesmodule Ruimte voor de rivier de IJssel. Waterwise is een digitale lesmodule voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Hier vind je alles over waterbeheer in Nederland. Door tv-fragmenten, animaties en spelletjes leer je bijvoorbeeld hoe rioolwater weer schoon wordt en waarom Nederlandse huizen niet onder water staan. De lesmodule werd onlangs in COS (nr. 5, 2014 in Mediatheek) besproken: "Het is een goed initiatief van deze negen waterschappen om te focussen op de kerntaken veilig, voldoende en schoon." Wel wordt in het artikel in COS het gemis aan kaartmateriaal aangegeven en vermeld dat EDUGIS mogelijkheden biedt om bijvoorbeeld overstromingsrisico’s in Nederland aan te geven. 
Justcare biedt ook een lespakket Water ontwikkeld voor de derde klas van het vmbo. Er zijn echter extra opdrachten aan toegevoegd voor havisten en vwo'ers, zodat het materiaal ook op deze niveau's kan worden ingezet in de tweede en derde klas. De lessen sluiten prima aan bij de kerndoelen en eindtermen van verschillende vakken en kunnen daarom als vervanging of verdieping voor bestaande lessen worden ingezet!
Er is tevens een Teleblikquiz met de titel Nederland waterland. In deze quiz leren de leerlingen over de rivieren, het IJsselmeer, de Watersnoodramp en het Deltaplan.
De Watermanager van Watereducatie is een serious game voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs. De game bestaat uit twee modules: "Het Rivierengebied" en "De Zeeuws-Hollandse Delta". In de game zitten leerlingen zelf aan de knoppen. Ze nemen de rol aan van watermanager, en moeten op zoek gaan naar een optimale oplossing voor watervraagstukken in deze twee gebieden. Dit kunnen ze doen door maatregelen aan te klikken en de effecten van die maatregelen te evalueren. Hoe beter ze het systeem inrichten, hoe meer punten ze krijgen.

Tot slot: dossiers vind je onder meer op OneWorld, en Floodsite.net, een begrippenlijst Water vind je hier en er is natuurlijk ook literatuur over water en waterbeheer in de Mediatheek. De auteurs van De dijken van Nederland bijvoorbeeld behandelen in een prachtige uitgave honderd Nederlandse dijken, een aanrader.

Wil je iets onderzoeken met betrekking tot water voor jouw eindwerkstuk? Kijk dan op Ikonderzoekwater.

Zie ook: Ik voel nattigheid